Bihotza zeharkatzen zioten labanak

Goiz gehienetan, eguneko meza guztiak entzun ohi zituen moja zahar parea barik, Ayala doktorea izaten zen hamarretako mezaren entzule bakarra. Meza bitartean, haizearen arabera mugituriko ke adarraren gisan ibiltzen zitzaion gogoa, orain hona eta gero hara, ardura edo helbururik ezean. Begiratua berriz, aldarean finko eduki behar zuen. Han, kaperau lodikoteari ez bazion arreta ipini gura behintzat, Kristoren irudia baino ez zuen. Irudi arrunta, leku askotan egoten zenaren igualtsua, umetatik ezagutu eta umetatik erakartzen zuena. Bihotza agerian zeukan, hainbat ezpataz zeharkaturik, eta zauriei odola zerien arren, Kristoren aurpegian ezin oinazearen zantzurik ñimiñoena ere nabaritu. Ezin konta ahala gogoeta egina zen haren gainean, ospitalean igarotako hogeitaka urteetan. Meza amaitu ostean, kaperauarekin bildu eta kapera ondoko gelatxo batean elkarren parean jesarrita, ospitaleko mojek gertaturiko hamarretakoari ekiten zioten.

— Ba al duzu Don Marianoren berri? —galdetu zion kafea kikarara isuri bitartean—. Erroman segitzen al du?

Ayalaren anaiarekin ikasia zen kaperaua eta aspaldiko lagunak ziren bien amak. Hartaz, beti edukitzen zuten zer aitatua.

Hamarretakoa amaituta, Ayala doktorea bere eguneroko buelta betetzera abiatu zen. Laburrak izaten ziren ospitaleko solairu biei egin beharreko bisitaldiak, inoiz ez behar baino luzeagoak. Hara heldu zenetik ospitaleari ezaguturiko funtzionamendu patxadatsua ezerk mehatxatzen ez zuela berretsi eta bere bulegora erretiratzen zen, etxera itzultzeko sasoia heldu arte.

Horixe egin zuen apirileko goiz argi hartan beraz, kapera ondoko gelatxotik irten eta lehen solairura igo zen.

— Egunon Don Andres. Zer moduz zaude?

— Ondo nago, sor Elena. Eta zu?

— Ni ondo, baina zuk nekatu itxura daukazu. Ez zenuke hainbeste lan egin behar.

Ospitaleko mojen buru zen sor Elena Anituaren aholkuari zerion ironia ez zitzaion sendagile zaharrari oharbakoan pasa.

— Zuk egingo al duzu gaurko buelta nirekin? —itaundu zion Andres Ayalak, bere osasunarekikoak solasalditik baztertu guran.

— Ez. Joan beharra daukat. Gaur sor Mariak lagunduko zaitu.

Poztu zen Ayala. Moja gaztea zen sor Maria, artean bere nagusiaren okerkeribakoa. Artez joan zen dena solairu hartan. Bertako oheak betetzen zituztenek, hobeto edo txartoago, handik aldegingo zuten noizbait. Ez bigarren solairuko askok ordea. Gaixorik larrienak hango sala batean ipiniak zituzten.

Negu amaitezina izan zuten berrogeita hamabostekoa, eta solairu hartako leihoetatik sartzen zen haizetxo leuna eskertu zuen.

— Bai, poza ematen du. Argitasun hau, giro epel hau —bat egin zuen mojak doktorearekin.

Baina samin aldarri batzuek ilunarazi zituzten bien aurpegiak. Oihuak gaixo larrien salatik zetozen, andrazkoenetik.

— Nor da hori?

— Oraintxe ez zait bere izena gogoratzen. Atzo arratsean ekarri zuten —azaldu zion mojak.

Sabelalde osoa puzturik zeukan andreak, ardoz beteriko zahagi baten antzera. Izerdi tanta potoloak zetozkion bekokian behera. Betzulo moreen handian bere sofrikarioaren tamaina igar zitekeen. Betzuloen neurrikoak zituen begiak, ilun-ilunak, itzelak, Ayalarengan josirik, laguntza eske.

— Aszitis —esan zuen sendagileak, ohean zetzana inoiz andre polita izango zela pentsatzen zuen bitartean—. Diuretikoren bat emango zenioten, ezta?

— Bai, Don Andres. Matauko doktoreak agindu bezalaxe.

— Ba, horrekin jarraitu. Eta Jainkoarren, emaiozue oinazearen kontrako zerbait.

— Morfina...?

— Morfina!

Sendagileak eta mojak aurrera jarraitu zuten.

Egun hartan ere, angeluserako kanpaiak entzun zituen Ayala doktoreak bulegotik, betiko legez. Ordubete geroago, egunkaria paper-ontzira bota, bata txuria erantzi eta jaka jantzi zuen.

— Bihar arte, Don Andres —agurtu zuen atezainak.

— Bai Zuazo, bihar arte.

Biharamunean ere sor Maria egokitu zitzaion goizeroko bueltan.

— Sor Elena oso lanpetuta dago —esan zion bere presentzia justifikatzearren.

Bigarren solairura heldu arte behinik behin, dena ondo joan zen. Hura zapaltzeaz bat ostera, bezperako uluek goibeldu zioten ordura arteko aldarte ona.

— Atzoko berbera al da?

— Bai, Don Andres, atzoko bera. Oihu batean pasatu du gaua koitaduak.

— Nik agindurikoa emango zenioten, noski.

— Ez, doktorea —burua makurtu zuen moja gazteak.

— Ezetz? Zergatik ez?

— Ez emateko agindu digu sor Elenak.

Sendagilea pentsakor geratu zen.

— Nik jauna... —hasi zen moja.

— Ondo da sor Maria, ondo da —lasaitu gura izan zuen, gaixo larrien salako atea itxi barik utzi eta eskaileretan behera joan aurretik.

Bere bulegoan topatu zuen babesa. Mahai gainean zeukan El Pensamiento Alavés. Ez zuen ukitu. Paretetako koadroetan galdu zitzaion soa. Amorruaren ziztadak sentitzen zituen. Koadro gehienak diploma eta agiri ofizialak izan arren, bazegoen bat kristalaren ostean argazki bat gordetzen zuena: Madrilgo San Carlos fakultateko bere ikaskide eta irakasleak ageri ziren, toga beltzez jantzita, solemne. Promoción del año 1929. Hantxe zituen begiak. Galderaz gainezka, nagusiaren jokaera argituko zion zerbaiten bila ziharduen alferrik. Buru arinekoa zen moja zaharra, maltzurra; zer edo zertan ibiliko zen, beraz. "Beti ibiltzen da zer edo zertan". Hainbeste urte ospitale hartan, ederto zekiten biek elkarren berri. Huraxe Ayala doktorearentzat beldurgarriena. Hark bihurtzen zuen moja gorrotagarriaren menpeko. Isildu eta, berriz ere, ez ikusiarena egin behar.

Ordukoa ordea, ezberdina zen, ez zuen itxura batean diruarekin loturarik, aurreko ia guztiek eduki izan zuten moduan. Andre baten bizitza zegoen arriskuan.

— Goiz zoaz gaur, Don Andres —egun hartan angelusa baino lehen zabaldu zion atezainak kalerako atea.

Ezin zuen horma haien artean luzaroan egon; etxera behar zuen lehenbailehen.

Bigarren solairuko andrea ahazten saiatu zen hurrengo egunetan. Hamarretakoa amaitu eta, bisitaldiari lotu ordez, bere bulegora jotzen zuen segituan. Baina ezin izan zuen. Goiz ala berandu, andrearen gomuta ostera azalduko zitzaion. Gerran sendagile ibilita, aspalditik zegoen oinazearen bistarekin ohiturik. Andre harena baino latzagoak ikusita zegoen lehendik. Eta hala ere, haren begiak berarengan nabaritzen hasi zen, seme galduarenak sarri sumatzen zituen legez. Begien dei isila.

— Ezagutzen al duzu larrien salan puztu-puztuta dagoen emakumea?

— Bai —erantzun zion lehor kaperauak.

— Izugarri sofritzen ari da.

— Gure Jaunak infernua aurreratzen die batzuei.

Apaiz alua. Nori, eta berari kontatu behar.

— Ezin da egon horrenbeste oinaze merezi duen bekatua —ausartu zitzaion kaperauari, kafe apur bat edan eta gero.

— Oker zaude, Andres. Badira hori eta askoz oinaze handiagoa eskatzen dutenak ere. Eta entzun dudanez, goiko horren bekatuak ez dira makalak izan. Azken epaiketaren egunean onik irtetekotan, horiexek beharko ditu garbitu.

— Eta zein bekatu ordaintzen ari naiz ni? —atzera egin gura izan zuenerako, itauna airean zegoen.

— Ad augusta per angusta, badakizu.

— Badakit —esan zuen, apaizarekiko zein bere buruarekiko sarkasmoa ezkutatzen saiatuz.

— Kafe gehiago?

Kaperauaren berbak akorduan artean, goiza bulegotik irten barik eman zuen. Inoiz baino biziagoa sentitzen zuen jakinguraren azkura. Abadeak aitaturiko bekatu beltzak zertan ote zitezkeen asmatzen ahalegindu zen. Baina, arrazoiak hartara derrigortuta, banan-banan alboratu behar izan zituen bururaturiko hipotesiak. "Norbait hilko zuen", ebatzi zuen azkenean, "senarra, maitaleren bat". "Edo bere semetxoa", areago ausartu zen burutazioetan une batez. Semetxoa. Berehala damutu zitzaion hura pentsatu izana. Hamaika izugarrikeria ikusita zegoen eta, gizon-andreen zitalkeriak azkenik ez zuela ondo baino hobeto jakin arren, gaitza zitzaion bigarren solairuko andrearengan hiltzaile bat irudikatzea.

— Jostuna da —argitu zion atezainak—. Don Andres —ha rritu zitzaion—, zu izango zara Gasteiz osoan horren berri ez duen bakarrenetakoa. Bere ohean aurkitu omen zuten Añua komandantea, hilda.

Orduan ulertu zuen.

Ayala doktorea ospitaletik hurbil bizi zen, Postas kalean. Atea zabaldu eta artean neskameak jasobako gin botila huts bati erreparatu zion iluntasunean, pasabideko mahaitxoaren gainean.

Berokia eta feltro beltzezko kapela erantzi, paretako gako batean eskegi eta, beste barik, gelara sartu zen. Urte batzuk lehenago arte, horma bota arte, bi izanak ziren orain gela bakarra zena. Emaztearen egoera eramanezina bihurtzean, hara aldatu zen. Nekez irteten zuen handik. Bertan egiten zituen otorduak ere. Albo batean egongela nahiz bulego gisa erabiliriko zatia zegoen, zurezko ohe sendoa bestean.

Lan-mahaira jo zuen artez. Apaletik larruzko uhala eta metalezko kutxatxoa hartu eta mahai gainean utzi zituen. Jaka erantzi eta alkandoraren ezkerreko mahuka bildu zuen besoan gora.

Begirada Jesusen bihotz zaurituan edukiagatik, ahaztuta gura zuen hainbat jazoerataraino labaindu zitzaion gogoa Ayala doktoreari goiz hartan ere. Medikuntza ikasketak amaitu berriko gazte adoretsu eta arrazoizalearen bideari jarraitu eta ezkontza egunera heldu zen, eta handik, Juliak aita bihurtu zuen hartaraino. Hantxe planto egin eta bertan geratu gura izan zuen, baina estrata hartan barrena abiatuz gero, ez zegoen geratzerik. Aurrera egin beharra zegoen. Behingoan hodei astunak azaldu eta ordura arteko argia ostendu zuten. Gerra etorri zen, semearen desagerketa...

Gerra hasi zenerako ospitalean ziharduen lanean. Puente doktore entzutetsua legez anarkista ez izan arren, norbaiten edo zerbaiten aldekoa izatekotan, Errepublikaren aldekoa zen. Hargatik bere baitako urradura, kontzientziak agindurikoari muzin egitea erabakitzean. Julia eta euren semetxoa hobetsi eta sasoi egokiagoen esperoan lurperatu zituen bere ideiak.

"Orduantxe egin zuen nireak" damutu zitzaion, aurreragoko bere amore emate guztiak denboraldi hartan hasi zirela jabeturik.

Gomutak, argiak zein lausoak, bezperatik buruan erabilirikoen harira etorri ziren. Otu zitzaiona beste askotan otu izan zitzaion lehenago ere. Mojen nagusiari, sor Elena okerrari aurre egitea antzinako ametsa zuen, beste edozein amets bezain eskuraezina.

"Utikan!, morfina jarriko diot eta kitto", haserretu zen Ayala. "Neuretik emango diot behar izanez gero". Bere buruaren aurrean barregarri utzi zuen esaldiak. Neuretik eman!, beretzat ere lar nabarmena zen gezurra. Bazekien ez zuela esanikoa beteko, bere buruari emaniko hitza jango zuela. Hala izaten zen beti.

Berba barik, begiratu hutsez nagusituko zitzaion moja. "Morfina? Bai doktorea, emaiozu morfina", adieraziko zion, "horretarako da-eta; gaixoentzat, hemengo gaixoentzat!". Hitz mutu eta itxuraz abegikor haiek gordeko zuten mehatxuaz jabetu zen. Bai, handik zeukan ederto estu loturik. Berak ere bazeukan mojari zer leporatua, baina harenganako salaketak inork aintzat hartuko ez zizkiolakoan zegoen. "Gainera", pentsatzen zuen, "aintzat hartuta ere, mesede eskasa egingo dit horrek; berdin galduko dut dena; eta orduan, akabo!".

— Pentsakor zaude gaur —zirikatu zuen kaperauak meza osteko hamarretakoan.

— Bai —makurtu zitzaion Ayala sotana beltz txukuneko abade potoloari—, eguraldi goibel honen errua izango da seguruena —jai zeukan, ez zion kezkatzen zuenaren berri inori emango; bere kolkorako gordeko zuen—. Kafe gehiago?

— Ez, aski da.

Ospitaleko bere bulegora sartzera zihoala, sor Maria pasabidean behera zetorrela ikusi eta itxaroten geratu zitzaion ate ondoan.

— Gero eta okerrago dago, Ayala doktorea, gero eta samin gorriagoan.

— Oraindik ez diozue morfinarik eman?

— Ez, oraindik ez —eta arin aldegin zuen.

"Moja madarikatua!", bihurritu zen bere baitan, korridorean urrunduriko sor Mariaren nagusia ahaztu ezinik.

Danbatekoz itxi zuen bulegoko atea. Jesarri eta egunkaria irakurtzen ahalegindu zen. Alferrik. Azken aldian hainbeste nahigabetzen zuen kontuak ez zion gogoa beste zerbaitetan ipintzeko abagunerik ematen. Medikua zen, zaharra gainera; oinaze eta sofrimendua zituen aspalditik eguneroko ogia. Ikusi, ezagutu zitzakeen izugarrikeriarik latzenak ezagutzen zituelako uste osoan, harrigarria baino kezkagarria iruditzen zitzaion gazte eskarmentu bariko bati zegokion eran egotea. "Gerra pasatakoa naiz, Jainkoarren", haserretzen zen. Baina Molinuevo apaiztegia izan aurreko sasoira zeramaten bere pentsamenduek. Otxandio aldeko borrokaldietan zauriturikoak bertan pilatzen zituzteneko sasoira, hango ohe eta kamainetan beso edota berna barik heriotzaren esperoan zeutzan gazteengana. "Ez, gizasemeen larritasunek ez didate ardura".

— Ikusi dudan gorpu bakoitzagatik pezeta bana eman izan balidate, Rockefeller bera baino aberatsagoa izango nintzateke honezkero —esan zion behin kaperauari hamarretakoan.

Lanbidearen ajeak ziren haiek ez zioten loa sekula galarazi. Berea zen estutzen zuen min bakarra, ez beste inorena. Bulego hartan, ospitale hartan ezingo zuela behar zuen sosegua hartu eta, egunkaria paper-ontzira botata, kalera egin zuen.

— Bihar arte, Don... —atezainari ezpainetan geratu zitzaion agurra, hain agudo igaro zen Ayala doktorea bere aldamenetik.

Paz kalean behera abiatu zen, kartzela eta kuartelak zeuden beste aldeko espaloitik beti. Ortiz de Zarate eta Florida kaleetatik segitu zuen eta parkera heldu zen konturatu orduko. Bere semea bertan desagertu zenetik, gutxitan egon izan zen han. Parkea zeharkatu baino, albo batean uztea gurago izaten zuen, nahiz eta hartarako inguruka ibili behar izan.

Garaiko egunkariek —El Pensamiento Alavés, Norte— gorriei leporatu zieten Ayalaren mutikoaren desagerpena. Eurek bahitu ei zuten. Ez zuen sinetsi. Regimenaren propagandak kontrakoa zabaltzen bazuen ere, Ayalak bazekien anarkistek-eta ez zutela umerik jaten. Gasteiztar gehienek ostera, bestelakoa zuten ustea. Eurentzat Garaio baino ezin zitekeen bahitzailea izan, Batan aldeko kobazulo batean bizi zen munstro umezale errukibakoa. Estatuaren propagandarena, jendearen sineskeriarena, edozeinena zela arrazoia, jazoera ez zen ezertan aldatzen: ekaineko goiz batean, parkera joan ziren ama eta semea. Bertan, Juliak lagun batekin topo egin eta, hura agurtzen ari zela, une batez bistatik galdu zuen semea. Une bat baino ez. Juliak eta bere lagunek bakarrik hasieran, udaltzainekin batera ondoren, goitik behera arakatu zuten parkea, bazterrik bazter bilatu zuten semearen aztarnaren bat, hankaz gora jarri zuten dena. Parkea itxi eta gauerdira arte ihardun zuten ezertxo ere idoro barik. Etsiturik, semetxoaren truke eskatuko zieten diru eskariaren zain gelditu ziren, berriren bat itxaroten. Baina ez zen inoiz halakorik heldu. Egunak, asteak, hilabeteak, baziren hemeretzi urte azkenekoz ikusi zutela.

Ahatetxoen urmaeleraino eraman zuten pausoek. Umea desagertu zen lekura. Han zegoela, lehen ere sarritan berekiko eginiko itauna berritu zuen: bizirik egonez gero, zer itxura edukiko luke orain? Ingurura begiratu zuen, paseoan zebiltzanei. Bazitekeen bizirik egotea. Bazitekeen Gasteizen bertan bizitzea, eurengandik hurbil. Bazitekeen, apur bat harantzago, zubitxoaren kontra paratuta zigarretak erretzen ari ziren gazte haietariko bat izatea. Bazitekeen. Baina hala izanik ere, ondoan edukita ere, ederto zekien ez zela hura ezagutzeko gauza izango. Behinola, desagertu eta urte gutxira, kalean ezagutu uste izan zuen. Harengana hurbildu zelarik, lotsaturik jabetu zen huts egiteaz. Gauza bera jazo zitzaion Juliari ere, halaxe aitortu izan zion askotan, artean berarekin berba egiten zuen sasoian.

Beira berdezko botila bat ageri zen urmaeleko ur zikinean. Hari erreparatu zion. Bestelakoak ziren azken urteetan Juliak, hustu arau, etxeko edozein lekutan uzten zituenak. Gogoeta ilunetan murgildurik zegoela, dardarizo batek astindu zuen. Ondo baino hobeto zekien dardarizo hark zer iragartzen zion. Hotz zegoen eta etxerako bidea hartu zuen presaka.

— Bazkaria prest daukazu —jakinarazi zion neskameak atetik sartu bezain laster.

— Ez, ez naiz gose —erantzun zion zakar samar.

Gelara joan zen artez, lan-mahaiaren osteko apalategira.

Xiringa bere odolez betetzen hasi zen unean otu zitzaion ideia.

Salbatuta zegoen.

San Vicenteko kanpaiak entzun zituen, eguerdia albiste. Ez zen mugitu. Hurrengo ordu biak markatu zituztenek ere ez zioten jarreraz aldarazi, irakurtzen ziharduen liburu marduletik begiak altxatu barik segitu zuen Ayala doktoreak, hari ipinita arreta guztia. Medikuntzaren gainekoa zen, zahar itxurakoa, orrialde mehekoa, Trastornos hepáticos y biliares izeneko atalean zabalik mahai gainean. Modu hartan egon zen, harik eta bere ordulariko orratzek ordu bi t’erdiak zirela aditzera eman zioten arte. Mojen ohiturak ederto ezagutzen zituen eta bazekien bazkaltzen egongo zirela. Ordularia jakako barne patrikan atzera gorde, liburukotea itxi eta, inork ikus ez zezala saiatuz, eskailerak igo zituen bigarren solairura.

Kontu handiz zabaldu zuen gaixo larrien salako atea. Andreari lehen aldiz ikusitakoan bezain puztuta ageri zitzaion sabelaldea, baina betzuloen ubela beltz bihurtua zuen. Bisitaldi hartan bezain errukarri begirada, sendagilearen gupida eske.

— Zaude lasai. Segituan amaituko da zure sofrikarioa —xuxurlatu zion harengana apur bat makurtu eta kopetan laztan laburra eginez.

Patrika batetik xiringa atera, flasko bat bestetik eta oheburuko mahaitxoaren gainean ipini zituen. Xiringa bete zuen. Hormako gako batetik eskegiriko suero zorroa eta andrearen besoa lotzen zituen gomazko hodia eten zuen. Eta andrearen besoko zainetako batean hark utziriko zuloan sartu zion orratza.

— Kitto. Hemengo guztiak baino hobeto egongo zara aurki —bihotz eman gura izan zion.

Haizea bezala urrundu zen salatik, erle bat bezain arin, ahalik eta isilen. Alboko ate batetik kaleratu zen Ayala egun hartan.

— Egun on, Don Andres —agurtu zuen biharamunean atezainak.

— Egun on, Zuazo. Zer berri? —ahotsaren tono lokartuaz itaunaren arrunta nabarmendu guran.

— Zaharra berri, doktorea, zaharra berri.

— Hala da, hemen sekula ez da ezer gertatzen, hildakoak ere ez dira albiste.

— Bai jauna, hala izaten da gehienetan, baina ez beti. Gogoratzen al zara aipatu nizun emakumeaz, bigarren solairuan zegoen hartaz?

— Nor baina?

— Ez al zara gogoratzen? Sor Elenaren koinata izandakoaren amorantea. Atzo hil zen.

— Goian bego —hasperen egin zuen Ayalak—. Zer izan da?

— Bihotza. Bihotzekoak jota hil omen da. Tamalgarria, halako emakume ederra izandakoa...!

Mezatan zegoela, ahaleginak egin behar izan zituen aspaldi sentitzen ez zuen poz moduko hura menperatu ahal izateko. Kolkoa erretzen zion. Zein erraza izan zen harritzen zuen gehien. Ez zen berak uste bezain mediku kaxkarra azken batean. Oso lan txukuna egin zuen. Inork ezingo zuen jazorikoa susmatu, ezta mojen nagusi zen atso sorginak ere. Harro zegoen. Nahikoa kostata izan bazen ere, ausartu egin zen. Nekez ezagutzen zuen orain bere burua. Sasoi bateko Ayala doktore adoretsua, bizitza zentzubako batek zapuzturiko gazte alaia bere baitan zuzpertzen hasi zen ostera, urtetan galduta ibiliriko seme bat aitaren etxera bueltan. Bera ere, aldareko Jesukristo hura legez, bihotza zeharkatzen zioten labanak gorabehera, irribarretsu zegoen.

© Xabier Montoia