Iñigo Aranbarri- Zapataren oihana

Luzetsita, buztinezko hautsontziarekin dabiltza jolasean Jordi-ren esku urduriak. Denbora da zerbitzariak badatorrela esan digula, baina botila hutsek salatzen dute haren berandutzea. Turistaz beteta daude mahai guztiak, europarrak gehienak, mexikarrak asko, iparralde beti aberatsagotik Jalisco, Monterrey edo Durangotik Oaxacara, munduko hiririk ederrenera etorriak.

Por tu maldito amor, por tu maldito amor, por tu maldito amor lehertu da mariatxi lanturua ondoko mahaian, eta arkupe aurreak eskaintzen duen panorama ez duzu atzokoaren oso bestelakoa. Plater eta zerbeza botilaz beteriko mahaien berora etorritako musikariak, kaleko postuen gas-argiak, jendearen batera eta besterakoa... Liluratzen zaitu Zocaloko magnolioen ederrak, gauari itzala eman nahian bezala.

Beste tamal bat eta bi Victoria eskatu diot azkenean behintzat hurreratu zaigun zerbitzariari.

Garagardoak, mehea izanagatik, erasan ere erasan didala uste dut. Arratsalde osoa daramat bertan, ezer egiteko kemenik gabe, eta bertan aurkitu nau Jordik, nire beso eta aurpegiko azalkera argira hurbildua dudarik gabe.

Pozten nauk. Ni ere ez. Katalana itzuli dit, erantzuna aurretik prestatua duenaren ziurtasunez.

Arratsaldea zen artean eta kafe kikara hartan nituen loaren atzaparretatik libratzeko esperantza apurrak. Gogorra etorri da eguna. Estatu osoko indigenen festa-egun legez aurkezten den Guelaguetza astelehen honetan Oaxaca osotik ikuskizunera hurbildutakoek bete duten zeremonia baino ez duzu errepikatu, eta halarik ere, flakiak jota zeunden eguerdirako. Oinez eta berandu egin duzu El Cerro-rainokoa, karrika kolonialen artetik hasieran, aldats pikoetan gora gero, ateak zabalik zituzten etxe apalagoak maldan beherantz. Tartean-tartean, eta goraino, peso batengatik komuna eskaintzen zizuten bebarru argi bat baino gehiago.

Estratan gora, jendea aurkitu eta haien urratsei jarraiki berriro ere zuzeneko bidean jarri zaren arte. Beherago, polizia antidisturbioak komisaldegia dirudienaren aurrean lerratzen ari dira. Azkenik, heldu naiz gora, jendeak, elkarri bultzaka gorantz baino ez baitu egiten, ordaindu gabeko sarrera duten ateetara. Garbi heltzen dira oholtza gainean hasia dagoen musikaren aireak. Eta dagoeneko ezagunak ere badituzu piezarik gehienak, ostiraletik gaur arte katedral aurrean behin eta berriro entzun dituzun berberak.

Goizago etorri behar hurrengoan, güero! Erosidak, hamabostean bota dit plast lastozko kapeluak saltzen ari zen emakumeak.

Irribarrea atera zaizu. Jantzita daramazuna ez duzu txarra. Horma gainera igota, Mexiko hegoaldekoak baino gehiago Texas edota Arizonan eginiko filmeetakoak diruditen poliziek bota altuak, hegal zabaleko kapeluak, bristada handiko plakak eta lunetak alanbrezko hesiraino igotzea lortu dutenak jaitsarazten ari dira. Buztanak balira bezala dantzatzen dituzte orkatilerainoko latigoak ipurdi atzean.

Jo egin behar al nauzu? jazarri zaio denen buru dirudienari ondoan dudan emakumea. Puerto Escondido-koa da, Ozeano Bareko kostan.

Behean, mendiari jandako anfiteatroaren oinetan jasoa duten agertokian, Tehuantepec Istmoko neskek Anana Lorearen Dantza ematen dizute. Mugimenduak berak baino, musika duzu belarrian erraz geratzekoa. Ozengailuetatik Ernesto Zedillo Ponce de Leon, Mexikoko Errepublikako lehendakaria eta Oaxacako gobernadorea bertan direla jakinarazten da. Ez duzu olatua bezalako oihu marruma entzuten. Txilioak, orroak, txaloak: etxean zaude. Hemen ere bada agintariak maite ez dituenik. Ateak kanpo aldera zabaldu dira eta, arrapastaka, barruan zara.

Sartu naiz. Sartu naiz, eta amenazuzko ahotsa atzean geratu den megafonoa da, mundu hura guztia polizia gizen baten aginduaren morrontzapean sartu ahal balitz bezala.

Ordubetetik gora zeramaten itxita ateek, jendearen jendearekin leporaino dena. Kapelu itsasoa da mailadia zauden goi ederretik. Eguzki errea dago eta jendearen aurrera-atzerakoa etengabea da. Emakume bat, nobedadea eginda, hankak luze aterako dute jendearen buru gainetik. Zenbat lagun dagoen? Hamar mila? Hamabost? Hogei? Nik dakita.

Oaxacan egiten den festarik handiena duzu Guelaguetza. Agintaritza zibiletik estatuko indigenen bilkura legez aurkezten bada ere, nekez entzungo duzu indigenen hizkuntzarik mikroetatik. Ez duzu idatzirik aurkituko. Kolorea baino ez da hizkuntzarena, indigenak benetakoak dituzulako bermea.

Bezperatik, mestizoz osaturiko epaimahaiak aukeratu du emakume indigenen artean bere komunitatea ondoen ezagutzeagatik jaietako buru izendatu den Centeotl Jainkosa. Bere herriko hizkuntzan egin behar izan du jainkosa izenda dezaten. Inork ez du ulertu. Ordea txalotu dute.

Mestizoena barne, hamasei dira Oaxacako etniak eta hamabost hirurogei dialektotan hedatutako hizkuntzak, gazteleraz gain estatuko herri eta hirietan usu hitz egiten direnak. 1990eko erroldako datuak dira asko ibilita azkenean nonbaiten museoan aurkituko dituzunak. Zapotekak, mistekak eta mezatekak dira ehun mila hiztunetik gora dabiltzan bakarrak. Txinantekak eta mixeak laurogeita hamar mila dira, eta txatinak salbu, hamahiru mila hiztun baino gutxiago dituzte gainontzeko guztiek Oaxaca estatuan, hots, trikiak, kuikatekak, hueveak, nahuak, zokeak, txontalak, amuzgoak eta txotxoak. Ixkateken egoera ez da larrira heltzen: hamazortzi lagun ziren orain dela sei urte.

Chiapas, Tabasco eta Guerrero-rekin batera antropologoek Mexiko sakona eta bidaia agentziek Mexiko magikoa deitu gogo duten Oaxaca zaildu honetan, bi herenak dira ehuneko hogeita hamar baino gehiagoko biztanlego indigena duten herriak. Baina oro har, bertoko hizkuntzen erabilera beherantz doa etengabean: gazteek ez dute ikasten eta ur falta eta lurren kalitate eskasagatik hirietako kanpo-auzuneetara jotzen dutenak hamarretik bi dira. Han, ulermenaren izenean, betirako galduko da hizkuntza frankoa den gazteleraren mesedetan. Ikusi egiten den galera da. Euren jai egunetan, Guelaguetzan bertan, ez dituzu mihirik gabeko gonbidatu baino. Dantzari mutu alaiak zure begietara. Munduko kitschik tristeenak. Pinotepa Nacional-ekoak dituzu, Santa Maria Zacatepec-ekoak, Putla eta Copala-koak, Huajapuan de Leon-goak, Ixtepec-ekoak, Juchitlan-goak, San Pedro de Amuzgos-koak, Tonala-koak, San Sebastian Ixcapa-koak, Yosocutla-koak, Ixtlatepec-ekoak, Cacahuatepec-ekoak...

Eguerdia zen postu artetik beherako bidea hartu dudanean. Coca-Colak muntatua zuen standean gona motxez jantzitako hiru neska biserak oparitzen ari zenituen, Deep Purple-ren musika ezin gorago. Arbolapean, artesania, janaria, jokoak eta edari hotzak eskaintzen zituzten txiringitoetako saltzaileak belar gainean etzandako familiekin nahasten ziren. Artirin errearen, erromeria egunetako usaina. Eta polizia bat metro bakoitzeko.

Lapurreta asko izaten da, badakizu jauna... gaztigatu dit ura erosi diodan emazteak.

Bistan ez daramadala ezer ematen diot aditzera, nekez ebatsiko didatela ezer, baina aholku emateko gogoz dabil:

Iturriko ura sartzen dizutenak, alegia. Berandu da nirea nola zegoen ohartzeko. Botila ezpainetan dudala egin dut atzera eta Moctezumaren Mendekua da burura datorkidan lehen izua. Baina baduzu beherakoa baino okerragorik.

Txanpona eskuan jarri didanean ohartu naiz atzetik heldu nauen eskuaz. Kolpe txikia izan da, abildade ikaragarriz tira egin dit norbaitek niki barrenetik. Han nuen.

Bortxarik gabe atzeman naute umearen begi beltxek. Eta haiek ulertu nahian nengoela jarri dit eskuan orria, paper zuri mehea, panfleto politikoa inondik ere ukitu batera.

Emakumeari bai, baina umeari ez dut uste eskerrak eman dizkiodanik. Saltzaileak ez du eroslea gaztigatzeko keinurik egin, ezta umeak nola erabil daitezkeen propaganda politikoa banatzeko ezesteko ere. Eta elkar hartuta ere ez ote dauden susmoarekin jotzen duzu behera, tortila postu eta polizia izerditsuen artean, panfletoa eskuan duzula. Marinbak «Llorona» jotzen zuen. Peso eta erdigatik hirigunera jaisten zaituzten autobuszaleen deiadarrei entzungor ekin diozu Zocaloko bideari, urrats presatuz hasieran, gero eta lasaiago etxe artean zaren heinean. Eskuetan irristatzen sentitzen duzun izerdiak ahul bihurtu du panfletoa eta poltsikoan sartzen duzu azkenean. Atzera begiratuta, gero eta txikiagoa zaizu mendian eskegita bezala agertzen zaizun jendetza izugarria. Mundua. Musika entzuten da oraindik, eta umea da multzo hartan guztian gogotik kendu ezin duzun pertsona bakarra, paper guztiak esku artetik ahitu ezinik.

Jordiri aurrean jarri dion tamala hartu eta neure parean paratuta palmondo hostoa zabaltzeari ekiten diot. Ona du usaina, neurrian egosia orea.

Ilun dago eta aspaldikoa balitz bezala sentitzen duzu goizeko irudi zaparrada hura. Katedral aldera zabaltzen den plazatxoan ugaldu egin da jendea, batera eta bestera dabiltzan senar-emazteak, ume saltzaileak, eskutik helduta dabiltzan maiteminduak.

Umeak ikusita behatu dut neuk ere gora, arkupe sabaiko argitara. Fluoreszenteen bueltan, erlotsak biltzen ditu paseatzaileen begiak. Gozoen postuetatik argien berora etorria da erletza. Begiez erantzun diot, zeinekin uste duk hagoela esanez bezala, gehiegizko konfiantzarako bide izan daitekeen irribarrerik atera gabe.

Mariatxiek Demetrio Jauregui-ren lehen notei eraso diete. Jordik gutxi du zapoteken isiltasunetik ordea, eta etengabeko aitorpenari lotzen zaio. Oso maite dituela euskaldunak eta lagunak ere badituela Donostia inguruan, ea ezagutzen dudan Iñako deitzen duten bat, ez dakiela abizena, baina gustura itzuliko litzatekeela eta deituko didala hala nahi badut, Donostia ingurura, Bilbo oso erdalduna duk.

Zaila egiten zaizu Jordiren jarioari ihes egiteko aukeratu dituzun bi hariei batera jarraitzea; Jaureguiren koplei batetik eta Olinpiaden karietara ostatu barrutik kanpoko mahaietara aterata dauden telebistako igeriketa saioei bestetik.

Ez dakit zenbat denbora egin nuen horrela, tamala gutxika-gutxika zatitu eta garagardoa beste munduan ibiltzeko kantinplora bakarra hura banu bezala edaten, euskaldunoi buruzko erretolika nekagarria noiz ahituko zitzaion zain. Tartean, egon zen errekor olinpikoren bat irribarre handiegia zuen harmailetara agur-agur egiten zuen neskak, eta Demetrio Jaureguiren errebolber harroa ez izana deitoratu nuen.

Azken hogei minutuetan lehenengoz behatu nion aurpegira. Luzeska zuen sudurra eta larriak begiak. Igerilariak piszinan bezala egin zuen irribarre.

Victoria tragoa jo eta Atlanta-ko igerilekuan murgildu nintzen berriro ere. Ez zitekeen ibilbide bera izatea, baina hala genuen, damurik.

Nahi baduk, elkarrekin egingo diagu bidaia jarraitu zuen. Ni zapatisten jardunaldietara noak.

Mariatxiak hurbildu zitzaizkigun berriro, ea aire berezirik entzun nahi genuen galdezka. Esne-mamitan ikusi gintuzten nonbait. Inondik ere, hura nuen unerik egokiena.

Agudo gurutzatu nuen Zocaloa inguratzen zuen galtzada, eta ez nion urrats presatuari utzi magnolioen babesera heldu nintzen arte. Udaletxe arkupeetan bizturik segitzen zuten argiek. Guelaguetzaren aitzakian hirira astebete lehenago heldutako artisauak postuak jasotzen ari ziren. Zocaloa alderik alde zeharkatu beharra zegoen jenderik gehien zebilen zabalgunera heltzekotan. Han zaila izango zen berriro elkar topatzea. Orduan ohartu nintzen panfletoaz, bi aldiz tolestua eta izerdiz bustia. Izenburuaz gain, irakurri gabe nuen oraindik:

Cerro-ko Astelehenaren handinahiaz, Estatuko Gobernuak eta Gobernu Federalak gure herriaren errealitate indigena eta nekazaria ezkutatu asmoz, Oaxaca-ren alde ustela erakutsi nahi dizute. Baina beste bat da gure eguneroko aurpegia: umeak eta emakumeak zer janik ez dutelako, medikurik ez dutelako hiltzen dira; milaka eta milaka dira biderik eta argindarrik gabe bizi diren komunitateak; jendea lur larratz zati batengatik hiltzen da borrokan, eta bien bitartean, funtzionarioak etengabe ari dira aberasten.

Alde bietara behatu nuen, nor ote so. Baina han ez zegoen begirik musikarako baino. Ilunduz gero ari zen kioskotik Udal Banda. Harantzago, Oaxacan Espainiako euskaldunak eta espainiarrak batu ohi diren kafetegi ertzean, sei laguneko marinbak etengabe jardungo zuen azken bezeroek atzen-atzena eskatu arte. Beste muturrean, La Primavera atarian mariatxiek egiten zieten aurre gauari eta halabeharrari.

Zuk, gobernuak «Guelaguetza» deitzen duen festaz gozatzen duzun bitartean, eta itxura batera bertako eta jator diren jantzi eta dantzez maitemintzen zaren bitartean, Armada komunitate indigenetan sartzen ari da, herritarrak droga edo gerrilarien bila dabiltzan aitzakiaz izutuz; oposizioko militanteak hilik agertzen dira, eta dena hauteskunde demokratikoetan garbitasuna eskatzeagatik; milaka dira euren lurrak utzi eta inolako gizarte segurantzarik gabe langabe izatera bultzaturiko laborariak.

Berandutzen ari zen eta hurrengo egunean egin beharreko gauzek asaldatu ninduten. Panfletoa UCDk (Laborarien Batasun Demokratikoak) sinatzen zuen eta hilaren 29an Oaxacatik Mexico DFra egin asmo zuten martxara deitzen zuen. Umeaz oroitu nintzen, poliziaren behakotik ihesi panfleto banatzen.

We Are Demanding Justice Peace and Democracy aldarrikatzen zuen ingelesezko testuak gaztelerazkoaren eskuinean. Bakarra duzu hizkuntza politikoa mundu guztian. Baina gazteleraz eta ingelesez baino egon ez izanak zerbait esan nahi zuen. Turistentzat zen airera zabaldutako paperezko bandera hura. Ixkatekez oroitu nintzen. Hamazortzi lagun izateak ez zien eskubiderik ematen salaketa euren hizkuntzan jasotzeko.

Hodei zarratua osatzen zuten zeru azpian magnolioen adarrek. Panfletoa tolestu eta poltsikoan gorde nuen. Haizea kontra, platano frijitu berriaren usaina zetorkidan propano kriseiluek ipurtargiak bezala hedatzen ziren gauaren ataletik. Harantzago, eta desioa gogoan gorde ostean, katedraleko hormaren kontra hausten zituzten turistek buñuelo ontziak. Zapoteken usadio zaharra duzu buztinontzia mila zatitan lehertaraztea. Eta are debozio handiagoaz errepikatzen zuten bisitariek, gurariak mami bihurtuko direlako esperantzan.

Hotel Francia-rako bidea hartu nuen. Zocaloa turistentzat gune aske legez gordetzen zuen poliziaren aurretik pasatzerakoan, gordean bezala irakurri nuen berriro Mexikon naizenetik ikusi dudan lehen pintada politikoa: FAC-FLN, Presente.

Hausten ari zen bihotz bat bezalakoa zen hitza, erauntsiaren erdian itotako kanpaien dunduna, basamorturen batean hilurren den egarritu baten azken silabak.

Agustin de Iturbide

Baztandik Peraltara, eta handik Michoacanera etorria zuen aita. Euskaldunen alaba zen ama, emazte duen Ana Maria Huarte den bezalaxe.

Dragon de Fierro deitzen dute, eta harro dago: ondo irabazia du izena. Fernando VII.a Espainiako erregek Mexiko oraindik manumitugabean duen zerbitzaririk onena izateak burdinazkoa eta dardararik gabea eskatzen dio eskua. Urteak eman ditu zaldi gainean, legoak eta legoak koloniaren burujabetasunaren alde borrokatzen diren kreoleen atzetik. Eta harrapatu orduko fusilarazten ditu.

1821ean, Mexikok independentzia aldarrikatzen duelarik, inork gutxik ulertzen du zer gertatu den. Paredoiak balaz jantzi dituena da enperadore izendatuko dutena. Horregatik ez dute Askatzaile edo Aberriaren Aita deituko.