Izatearen malura

BAT

Ez dago euskal libururik. Ez dago euskal literaturarik. Ez dago euskal antzerkirik. Euskal zinema “cine vasco” da, gazteleraz egiten dena alegia. Halaz, komunitate oso bat da desagertu dena, bat-batean harripean ezkutatu dena, inon ez dena...

Adibide bat baino ez dena, bestalde. Kultura orrialdeetaraino heltzen da linea editoriala, ez alferrik da kazetarik serioena eta goizero demokratikoki hautatuena, salduena. Bistan da, politika orrialdeetan ez bada Euskal Herriko gainontzeko lurralderik existitzen baldin eta ez bada esateko Errenteria kokteldunen biktima izan dela berriro ere edota Iruñea indarkeriaren aurkako erakustaldi berri baten plaza, kulturan era beretsuan datoz gauzak. El Correo Español-en ez da euskal liburu bakar baten aurkezpenaren berri ematen. Ez dago euskal libururik. Ez dago orrialde bakar bat ere euskaraz egin kulturarentzat ez bada intelektual baten gogo jarduna biolentziaz...

Ez gara. Herri bezala, ez dago euskaldunik, ez dago egunero euren ondoan, eurekin bazkaltzen, hitz egiten, oheratzen, zinemara joaten den herri bat. Txakur amets bat gara, geure buruetan baino ez dagoen ezinkizuna. Baina ez gaitezen engaina, euskal liburuena ez da iceberg baten muturra baino, ukazio sistematiko baten adibide zabar bat.

1937an euskal oligarkiaren El Pueblo Vasco Falangearen agerkari zen El Correo Español-ekin batu zenetik, ez da euskaraz sorturiko kulturarik bere orrialdeetan. Ez da ez nobela, ez ipuin zein poema liburu, ez saio baten agerpenaren berri ematen. Gero ordea, erruki gabe egurtuko da euskal liburu bat esate baterako Txalapartak edo Susak argitaratzeagatik bakarrik (jo ezazue hemeroteketara) asteazkenetako kultura gehigarrian. Horiek dituzu euskaraz ematen zaizkigun lerro bakarrak, zer eta lerro ideologiko nagusiaren zerbitzuan idatzitako mezuak. Mc Carthyren arrazoiz jantziko da salaketa: bat idazle militantea da, bestea engaiatua, hirugarrena gaztetxeroa eta gazte-ustekoa... literatura traketsa inondik ere. Idazlea deskalifikatuta, unibertsaltasuna ukatzen zaio euskaldungoari, txokokeriara kondenatzen da berriro ere. Arrazoi politikoak herri honetan den egunkaririk politikoenean. Eta eskertzen da disimulo eza.

Gorde beharko genuke geure buruaren paradoxaren antologia bat egiten dugunerako. Irakurlearentzat existitzen ez den liburu baten kritika da asteazkenero El Correo-ko “Territorios” gehigarrian agertzen dena. Horrela dakigu ez dena badela. Berriro ere, egurrak salatzen du biktima.

Badakigu ia existitzen ez den herri bati itxura eman nahian gabiltzala. Hemendik eta handik, zatika eta presaka ari gara gure existentziaren frogak biltzen, jantzi dotore bat eman gura diogu gure egunerokotasun ahulari. Ez dakit oraindik nola ez diguten bekokira bota Israel artifizial bat sortu nahian gabiltzanarena. Agian geopolitikak nahastu ditu, izan ere, palestinarren alde agertuta gauzak apur bat konplikatu egin zaizkie, sinbologia arloan diot... Israel izan eta Albania deitu...

Ahulak gara. Ez gara existitzen, ez gara. Orain arte, ukazioa indarrez zetorren. Orain utzikeriaren indarrez erasotzen digute. Ez gara, Nani Balestriniren nobela hartan bezala, Ikusezinak gara, Gli Invisibli. Izan ere, non da euskal kultura Euskal Herriko erdal medioetan?

Espainiar jabegoko publikoetan, berez derrigortuta behar luketen arren, ez da euskal hiztunen ehunekoa errespetatzen. Eta ez naiz hizkuntzaz ari. Ez duzu ez TVEn ez Radio Nacional de Españan euskaraz sorturiko ezeren arrastorik aurkituko. Ez gara. Eta hogeita bost urte daramatzagu demokrazian...

Pribatuetan, bakoitzak nahi duena egin dezakeen horrekin, hagitzez politagoa da egoera. Batzuentzat, egunkari serioari atxikitako orrialde bat gara, monarkikoak bai, baina antieuskaldunak direla aurpegiratu ez diezaioten ordaindu beharreko tasa ordaintzeko prest dauden neoforalistak. Beste batzuentzat berriz, ez gara. Ez gara kultur komunitate bezala existitzen. Eta deskuidoan bagara erakusgarri gara, folklorismo merke, gazteleradun herren, santotomasetako txerri...

Ematen du zer pentsatua. Nor dabil hemen bi komunitateen arteko langa zarraturik mantentzen? Euskaldunari, ondikotz, eguneroko martxak erakusten dio nor den azken Planeta edota Goncourt sariaren irabazlea. Kalean ibilita, neke handirik gabe bizitza zibil normalean aise ikasten duzun zerbait da. Euskal Herriko erdaldunari aldiz (eta ez dezagun frentismorik egin, erdal medioen bezero den euskaldunari) hizkuntza komunitate oso bat ezkutatzen zaio egunero. Gero tolerantziaz eta elkarbizitzaz hitz egiten diguten horiek beraiek...

HIRU

Existitzen ez den herri batekoak gara. Horra behin eta berriz gogorarazten zaigun eslogan politiko-kulturala. Ez gara. Ez gara baldin eta ez bada ordena handiago baten baitan. Izaera baldintzatua beraz, amorante jeloskorrarena: nirea edo inorena ere ez. Eta hori dioskutenean ez zaizkigu ari ordena mundialaz, globalizazioaz, Gorbatxoven, nola zen? herri osoaz. Ez garela esaten digutenean, existitzen ez den herri batekoak garela dioskutenean ez garela ukatu nahi dugunaren zati baino esaten ari zaizkigu. Alferrikakoa dela gure ametsa, ez garela, sekula ez garela izan, ezta izango ere guk nahi dugun bezala... eta kito.

Eta nago Loiolako Inazioren beso ustelgaitzari musu ematera behartzen gaituztenek ez gaituztela pitorik ere ulertuko 60ko hamarkadako abertzaletasunak herri kontzeptua aztertzeko ekarri zuen giltzaz zerbait badiot. Ustea da, baina euskaltasunaren giltza arrazaren ardatzetik kultur komunitatera pasatuta, sustraitik aldatzen da dena. Honi historiaren irakurketa soziala gehitzen badiogu, oso bestelako iragana agertzen zaigu. Oso bestelako orainaldia. Zelan ez garen espainolak izango benetako espainolak geu izanda dioskutenean irribarre maltzur batez erantzuteko gai gara lehen zalaparta (erdaretan eginiko zalaparta gehienetan) baino ez zenean. Eta ez da gutxi.

Diot, horretara jarrita, eta diskurtsoa borondatearen plazara ekarrita ere, lotsa gabe ukatzen segitzen digutela gure eguneroko errealitatea. Egia esan, aurreko armekin segitzera, ez dute zaila gu egurtzea. Zer da euskal literatura kalitate eskaseko testu multzo bat baino? Benetako euskara baztertuta ez da neolingua ulergaitz bat sortu? Non dira benetako euskaldunak, ez dira euskal literaturaren historia modernoko izen asko euskaldun berriak, hau da, euskarara era behartu, artifizial batera heldu direnak? Zer errealitateren defentsan ari gara orduan?

LAU

Dena den, badirudi defendi dezakegula oraindik badela existitzen den ekipo bat, erdipurdiko jokalariz eta atzerritik ekarritako fitxajez osatua bada ere. XXI. mendearen atarian, bada, antza, euskaraz bizitzea erabaki duen komunitate bat, euskaraz idazten duena, euskaraz sortutakoa kontsumitzen duena, eta inoiz esango ez digutena, bere kultur hizkuntzan ekoiztutakoaz gain beste hizkuntzetan egindakotik ere usu edaten duena. Eta has gaitezen ahokada gozoz, toleranteagoa beraz, aberatsagoa, nola esan, moderniak eta irakaskuntzak modan jarri dituen adjetibo horiek guztiak aiseago eta zorrotzago betetzen dituena.

Ausaz bere burua aurrean dituen ekipoekin alderatuta ikasi du, baina atzerritarrez eta erdipurdiko jokalariz beteriko ekipoak badaki errealitatea latzagoa zaiola erakutsi nahi duena baino. Oilar agertzen da hala behar duenean, baina badaki ahula duena defentsa. Kanpo erditik aurrera doala ere, ez du atzeko lerro hauskorra ahazten. Historia ez ezik errealitatea bera aztertzeko hautatu duen giltzak behartzen du horretara.

Esan nahi dut, apar gozotan dagoelarik ere, arazo beltzak ikusten dizkiola bere buruari existitzen segitzeko. Ez da blaga. Mundua bildu ohi da Durangoko Azokan abenduaren aurrenetan. Eta jende asko da kulturaren erromeria baterako. Baina eguneroko bizitzara etorrita, esate baterako eta Durangon gaudenez papera eta paperolen kulturari segitzearren, zenbat dira hauen artean eguneroko berriak euskaraz irakurtzen dituztenak?

Hamaika mila ale saltzen ditu Euskaldunon Egunkariak egunero, ikastetxe, ostatu eta liburutegietan hauetako asko. Lizardik 1929an bere Bai deitu balizko egunkariarentzat kalkulatzen zituen berberak. Mende hasieran soilik Iparraldean eta nekazari artean saltzen zen Eskualduna astekari katolikoak baino pixka bat gehiago. Pozik? Dudarik gabe. Harmailetan jendea oihu batean eta bozkarioz betea da zelai erdiko marra pasatzen dugun aldiro, futbol ekipo kaxkarraren adibide txarra ez uzteagatik.

Baina guk badakigu zer dugun atzean. Arerioaren muturrari begiratuta dakigu non dagoen gure ahulezia.

Iñigo Aranbarri