 |
|
Uraren bideak
XX. Mendeko Poesia Kaieren hirugarren argitaldia aurkezteko
"Euria ari zuen nire klitori gainean" dio Miren Agur Meabek Azalaren kodea-n, iaz Susak argitaratu zion azken poema liburuan. Esaldi horretan, jakina, gizonezkook eta bereziki arrak garen gizonezkook zer esanik ezkeinu ironiko bat ikusi behar genuke emetasunaren aldarriaz bat. Aitor dezagun baduela aski arrazoi emakumeak poesiaren historian ezarri diren hainbat molde apurtzeko, xaramelaz okituta egon behar baitu egin dizkiogun poemak irakurrita. Sentimentalkeriaren aurkako saio bikaina da Meaberen liburu osoa, eta poema ez-poetikoa dirudien atributu femenino baten bidez egina denean indar berri bat hartzen du antipoesiak. Baiki, poesiaren demasa salatzen zaigu hor, Verlaine-renganaino garamatza Meaberen ozartasunak, beste aunitzen artean Debussyk ere musikatu zuen Romances sans paroles ataleko poema ezagun hura dakarkigu akordura:
Il pleure dans mon coeur Comme il pleut sur la ville Quelle est cette langueur Qui pénètre mon coeur?
Ô bruit doux de la pluie Par terre et sur les toits! Pour un coeur qui s'ennuie Ô le chant de la pluie!
Il pleure sans raison Dans ce coeur qui s'écoeure. Quoi! Nulle trahison?... Ce deuil est sans raison.
C'est bien la pire peine De ne savoir pourquoi Sans amour et sans haine Mon coeur a tant de peine!
Barkatuko duzue, osorik eman beharra neukan: nire ahoskera zoragarriak ez ahal zizuen eragotziko pleure/pleut binomioa behar den bezala bereizten! Alegia, "Negarra ari du ene bihotzean" diosku Verlainek ("Ari dut negarra" ausartu zen idazten Lizardi), "Negarra ari du ene bihotzean / hirian euria ari duen bezala". Beharbada, pleure / pleut hots-kidetasuna gordetzeko negarra / langarra erabili behar genituzke, nik dakidala behintzat pleure / coeur binomio fonikoa osaezina baita, bisutsa / bihotza ditugu hurbilenak, baina itzultzerakoan desberdin deklinatu beharrekoak direnez, urrundu egiten dira. Uste dut, gainera, funtsean hurbiltasun nagusia pleure / pleuten artekoa dugula hemen, negarraren eta euriaren, malkoaren eta tantaren artekoa, horregatik proposatzen dut negarra / langarra.
Negarra ari du ene bihotzean Hirian langarra bezala Zer ote da nagitasun hau Hala zilatzeko ene bihotza?
O langarraren doinu eztia Lurrean eta teilatuetan! Unhatu egiten den bihotzari O langarraren harrabotsa!
Zertako gabe ari du negarra Hastiatua den bihotz honetan. Nola! Trahiziorik ez?... Dolu honek ez dauka zertan.
Nekerik mingarriena da Jakin ahal ez izatea zertako Aiherrik amodiorik ez-eta Ene bihotza den hain neke!
Oso oker ez banago, poema honen ezein lerrotan ez da ageri euria ari duenik Verlaine-ren bihotzean. Baina hain hurbil daude negarra eta langarra (pleure/pleut), ze han eta hemen ikusiko duzue Negarra ari du ene bihotzean titulatu ordez, Verlaine hobetu bat ematen zaigula, Euria ari du ene bihotzean. Ez bakarrik itzulpenetan (gaztelaniaz Enrique Azcoagak bihurtu zuen negarra euri), baita frantsesezko antologia batzuetan ere. Horixe da analogiak daukan indar eragilea, metaforari zabaltzen dio bidea: denok ulertzen dugu euria duela bihotzean poetak. Geroztik, euriak hainbat idazleren malerustarzüna gozatu du, ez bakarrik frankofonian. Entzun dezagun Pessoa:
Cai chuva do céu cinzento que nao tem razao de ser. Ate o meu pensamento Tem chuva nele a escorrer.
Tenho uma grande tristeza Acrescentada à que sinto. Quero dizer-ma mas pesa O quanto comigo minto.
Porque verdadeiramente Nao sei se estou triste ou nao. E a chuva cai levemente (Porque Verlaine consente) Dentro do meu coraçao.
Urteetarako finkatu zuen Verlaine-Pessoak euria bihotzaren eztimingarri legez. Manoel Antonio abanguardako poeta galego handiak Chove na cidade eta Chove na aldea poema ederretan euriago egin dezan ari duela euria idatzi zuen: erran gabe doa bihotz bat dagoela gozagai. Juan Ramon Jiménez-ek aski du Llueve sobre el río esatea, denok ulertzen dugu zer adierazi nahi duen... Formula bilakatu da, noski, euria eta mukertasunaren, akidura sentimentalaren arteko lotura: Il pleut dans ma chambre du izena Charles Trenet-en kantu ezagun batek (Il pleut dans ma chambre / j'ecoute la pluie / douce pluie de septembre / qui tombe dans mon lit...), eta errepikan: Il pleut dans ma chambre / il pleut dans mon coeur... Domenico Modugnok Piove, piove sul nostro amore kantatzen zuen Ciao Bambina ezagunean... Llueve en mi alma du izena tango ezagun batek (eta aitorpen honi halako tremendismo kutsu bat hartzen diogunez hagitz titulu egokia egiten zaigu tango baterako, baina kasu: Pessoak Na minha alma sempre chove utzi zuen idatzia, eta irakurriko dizuet gero Gandiagaren antzeko zerbait...). Euriak egoera animiko bat islatu du poesian eta kantuan joan deneko ehun eta hogeita hamar urte honetan. Hainbesteraino, non Verlaine-ren poeman ageri diren nagitasun, unhatze, hastio eta neke horiek eragin zuzena ukan duten frantsesaren hiztegigintzan. Poema horretako euriak eman dio langueur horri bigarren adiera, "malenkonia ezti eta amestia", eta ennui aditzari "ezertan plazer hartzen ez den utzikeria morala" esangura. Honen sinonimotzat, Robert-ek hauxe dakar: cafard, neurasthénie, spleen. Bai, Baudelaire-k ere badu zer ikusia honetan (Parisko spleena). Malerustarzün horretan ageri zaigu Lauaxeta gaztea, faire niente gustagarriak jotako poeta ageri zaigu bere lehen liburuko lehen poeman:
Zer dodan eztakit, baña gexo nago: gorputza aul daukot, gogua ariago. Arratsari nago..., itxas urdinari, lanari el-ezin, soilik ametsari.
Poema horretan ez da euria elementu malenkoniatsua, itsasoa eta gaua dira astrügaitz espiritualaren lagun. Harrigarria da alabaina zeinen presentzia eskasa duten urari lotutiko figurek gure tradizio kultuan. "Bizitzaren itsasoa" erabili zuen Emeterio Arresek, eta hori asko da 1928 batean, "Bizitzaren itsasoa / Kerizpe hontan ugeldi...". Eta beste poema batean, itsasoari mintzo:
intziri sakon egile beti, nahiz osin harro, nahiz uhin bare, zerbaiten bihotz ezkutuko zu idaroki-gaiz betea zaude!
Lauaxeta ez da luzaz laketuko nagitasun soegoile horretan, bestelako sinbologiaz beteko du itsasoa. Euriaren larre edo kale edo katilu baino, munduan aitzina egiteko ontzi, haizeak harrotzen duen oihala baitu poetak bihotza:
¡Itxasora! Soñutzik ontzi-puntan, sakoneko lemazain, itxaso-barne nua zidor ezezaunen gain. ¡Ondartzan oro laga! arriskubak darraigu, Lur-barri billatzale ametsa lagun dogu, Liorreko lokatzok geure malkoz egiñak. Arnas artzeko, billau amaibako urdiñak. Euren solas utzakaz gixonak lotzen gabez; Azkatasun oldiak ilten dira atsekabez. ¡Aurrera! Iparraldian edur-mendi ixoztubak, eta ugarte otzetan lamiñen gaztelubak. Eruango zaitubet: eunak arro axian Itxaropena bai dot begi onein ganian. Bide barrijak nai dauz abendaren kezkeak: Lar lurrari egon da. ¡Zabaldu osertzeak! Ekintza gurenentzat landa au dan zabala, Izki-mota orontzat burdinori garbala Geure itxaso gogorra, abendak maite zaitu! Zeure altzora gatorz, lurra ba txiker yaku. ¡Indar irakasle oi, kendu odei ta laño! Balerik eztogu nai, gogai barrijak baño. Argizkorrija dager, urrezko yantzi barriz. Ementxe gatorkixuz jakintzaren egarriz. Ametsik ezkenduban legorretan egiten, uraren barna baña goyak doguz ikusten. ¡Geure itxaso gogorra! Gogayen arraunlari Agur egiten dautzu itxaro argijari. Soñak esitzen dozuz, goguak ariago: Geuregan legez, zeugan, beti kezka bat dago. Sakon ori nok dazau? ¡Oso zara zadorra! Ekaitz orrein orruba koldarren bildurkorra. Euzkuak soilik dabiltz altzo zabal orretan; Imin dozu oldia euren begi barnetan. Gudarijak dagixuz, berunezko bizkarrak, tente diran erruak, burni diran iztarrak. Gixonjale leyentzat jaki ziltzagilliak... Itxaso aundi orrek, zabal, zeru-atiak. Erijotza or dabil, or dabil maitasuna. Erri gogor onentzat, zeugan etorkixuna. Odiseu barri gara, lamiñik ezta baña, Emen sortuba ezta Aprodite liraña. Geure abenda-antzo pioneer gaste gara. Altzuan beti dozu irri baten ikara. Baña leoyen legez darresixu galparra. ¡Euzkoen itxasua! ¡Oldia eta indarra! ¡Aurrera, aurrerantza! Ontzi-puntan soñutzik. Axe oron mosubai bijotzak zabaldurik. Ibillaldi au ezta bixitzan amaituko; Bein ontziratu danik barriz ezta itzuliko. Miñak lurrean itxi, begoz itun diranak. Itxaroz kezkatubak nai dabez geure lanak. Zerubak argi dagoz, begoz pozez begijak. Uñen ganian dabiltz geroko abestiak... Barriro esi daigun ludijaren gerrija, Ez bitsez, ez indarrez, gogayakaz baño. Itxaruak berua euzkotarren ontzija Goguak nausi diran argitasun goiraño.
Badu antza apurtxo bat poema honek Lizardiren Euzko Bidaztiarena-rekin, baina honek ez daukan arnas epikoa dario Lauaxetarenari, Joanes Etxeberriren Balea zaleen otoitzak dakarzkigu ehikiago akordura. Urrun dago Lauaxeta ordea gure tradiziotik. Literatura bat sortzen ari delako kontzientzia dauka, bere lehen liburuaren tituluan bertan argi adierazia, Bide barrijak. Gure literaturaren ikuspegi bat dauka egileak, Etxepare berri bat dugu, dagoenari eta batik bat ez dagoenari beha. Eta ez du gogoko munduari bizkar eta garaiari bazter dagoen gure letragintza (Lar lurrari egon gara). Berritasunaren bideak eskaintzen dizkigu, munduratze bat behar duelako poetak. Ereduak ikusi, ereduak hartu, haien oihartzuna guregana ekarri, halako lana agintzen dio bere lumari, modernitatean txertatu nahi du Lauaxetak. Honek artifizialtasunera darama zenbaitetan, mailegu nabarmenera, gexo egon behar zuelako zegoen gexo. Baina euskal literaturatik irakurriz, Lauaxetarik interesgarrienean behintzat dena zaigu berri, lehendik euskaraz poemarik idatzi ez bagenu bezala dihardu, Bide barrijak argitaratuak liberazio handi bat suposatzen du. Lizardik genialtasuna eskatzen zuen, bera zela geniala jakin gabe edo aitortu nahi izan gabe; Lauaxetak lana aldarrikatzen du, ez du genialtasunaren esperoan egon nahi existitzen hasteko, eta gure letra modernoen oinarriak ezartzeari ekiten dio, mailegutza, oro har, genial batean. Orixek, halako deskribatzaile ona izaki, ekaitza baino ez du kontuan hartzen, lehortearen antitesia bezala. Bitxia da zeinen oharkabean pasa den euria gure poetentzat. Haatik, herri jakindurian, tanta izan edo elementa izan, baditu hainbat ñabardura: zirimiria, langarra, isola, erauntsia, jasa, zaparrada... Azeria galdu zuena omen da, eguzkitan ari duenean azeriaren ezteiak omen ditugu... Hainbat errefrauren sorburu dugu, euri urte arto urte, euri xehea eta emazte praubea gizonaren galgarri... "Indianorik onena" esan zaio euriari, eta hala ere nekazaria eta baserria goratu besterik egin ez duen gure olerkaritzak ez dio koplatxo batzuen omenaldia egin. Badirudi mendian idatzitakoak direla hainbat olerki, eta gauza jakina da mendira aronez irteten dela maizenik, hori dela gainera gomendagarriena. Ikuspuntu panoramiko bat hartzen da handik, ez da hurbilekoa ikusten, tontorretik ari da poeta. Oso garrantzizkoa iruditzen zait hauxe, uste dut gauza saldo bat esplikatzen duela; gure poesian eskas dugun xehetasuna, berbarako. Ikusmiraz egiten da errealitatearen jabe olerkaria, ez egunerokotasunaz. Paisaia nagusitzen da, eta askotan bere hausnarketa urruntze bat baino ez da. (Emeterio Arresek, tolosar jator gisa, Alpino Uzturreko kide dirudi, Jautarkolek bizitza menditarra goresten du, Lauaxetak Artxanda gainetik du nahiago Bilbo, Lizardi behin eta berriro igotzen da bere mendira, Orixek harako aldi du ia egunero...). Ohargarria da bestalde zeinen maite duen Orixek eguzkia, konstante bat da, erreferentzia ugari ditu, eta honetan Mistralen eragina atzeman litekeen arren ez nintzateke ausartuko haren paganismotik daukanik esaten. Oso euskaldunona omen, alabaina, eguzkiaren gurtzea. Nork daki, beharbada berak uste zuena baino paganoagoa zen Orixe. Natura hain maite zuen Lizardik ere ez du euria sobera maite, ez dauka poetikotzat. Badakigu uda "suzko itsasoa" dela, baina beste urtaroetan ez da hotza eta elurra baino ageri. Hau ere oso erreferentzia maitea dute olerkari guztiek, birjindadearen, garbitasunaren sinboloa dugu elurra, eta Lauaxetarenean nabarmen, Joxe Azurmendik oharrarazi duen moduan Antonio Arrutiren poeta ezezagunaren lanaren sarreran:
Edurra baxen garbi irauki gorputza, ixan zaite zitoriz gotzon baten gaya...
* * *
Edurren gogo leuna bai dala garbija! Gaiztakerige dago zelaiko matatza...
* * *
Garbitasun mosuba artu dau edurrak. Gotzonak soilik dira bere laztanen gai...
Gero izotzondoko eguzkia baliatuko du Lizardik. Badirudi muturretan kantatu behar dutela poetek, ezin dutela gristasuna antzeman, ez dutela astirik ñabardura lantzeko. Salbuespen moduan, honako xehetasun inpresionista hau dakar Lauaxetak Arrats bera-n:
Garitzetan dardaiz dok argija ta urrezko eurittan yagok mendija
Ez dakigu nolakoa den. Ez dakigu zer adierazten duen. Ikusten ikasi behar genuke aurrena, edo entzuten. Beharbada euria musika da batez ere, belarrirako zerbait, Euri-tantak izendatu zituen Fréderic Chopin-ek bere ariketa batzuk, Louis Aragon-en euri italiarra teilatuen piano gainean jausten da, André Breton-ena organo handitan...
Landa orlegian, zugaitzen billoixa, laiño baju zuri t'euri geldiari, zuzen ta baltzixka.
Laiño baju zuri t'euri geldiari zelaiko orma zaarra t'erreka-zarata. Ta, ardi-errenkada luze ta bustia intxarri ta zaunka argi ta bustiak luzeko zuria, zugazti ta landa.
Arratsalde motxa, laiño baju zuri t'euri geldi t'euri. Ta... asagoko zaunka.
Ta, artalde-lurruna t'oiartzun koloka... Ta zugaitz billoixak t'orma zaar illuna t'erreka-zarata.
Poeta hil berria dugularik, aho batez aitortzen dugu denok Elorri gure lirikaren gailurretarik bat dela, denborak ez duela higatu, baina bai ondu. Hala ere ia ezezaguna da Elorri-ko poesia, kantagintzak geroagoko gai sozialeko poemak hartu izan dizkio gehienbat Bitoriano Gandiagari. Zatiz baino ez da ezaguna eta, erran gabe doa, azalez. Gandiagaren harria elorriaren sorleku menditarra zen euskal gizarteak kalera egin zuenean, haitz zen, basati, urruneko, asagoko. Eta batez ere, harri hari "herri" bat falta zitzaion. Elorri ez da ordea ihesmodu bat, inguruarekiko atxikimenduaren poema da Elorri, inguru hori kalea ez izatea zen arazo. Egia da poeta bizi den munduan ez dela Gaizkia ageri, edo beste hitz bat erabiltzearren, Gatazka. Baina ezta Arkadia ere. Gandiagak haitza, elorria, euria kantatzen dituelarik paisajismoa gainditzen du. Arantzazukoa ez da menditik ari, hurbileko ikusmira da berea, naturarekiko makurdura minbera ageri du aurrenekoz gure literaturan. Panteismoa dakar fededunak. Erdaldundu behar izan gabe eskolatu zen baserritarra, eta frantziskotartasun poetikoa asmatu zuen bere sentimenduak adieraziz. Fraideak debozio ekürü batean bizi du fede katolikoa, eta dogmatik haratago, abstrakziorik gabe, konkretuan oinarritutako metafisika da berea. Horregatik betetzen du fededuna ez dena ere.
...T'euria. T'ozkirri ta argia itogin-zarata saltari ta alaia, klaustroko patio barru ta gordean, arra t'erdi luze edo krabeliña zuri bat jagia. ...T'euria.
Argi ta saltari zarata, beti lez, betiko beti lez, ta, alaia, kanpoan baiño be ariman ba-litza, arra t'erdi luze edo krabeliña zuri bat jagia. ...T'euria.
Kanpoan baiño be ariman balitza euria, beti lez; ta itogin-zarata, beti lez, alaia, beti lez, barruan, arra t'erdi luze edo krabeliña zuri bat jagia. ...T'euria, t'euria.
Gure bizitzak itsasora doazen ibaiak dira, eta Mirabeau zubipetik doa beti Sena... Lizarra errekaldean dago. Ozta ohartu gara. Hari begira dagoen izarrera garamatza kantuak. Baina euria bihotzari bezain lotua gelditu da lizarra errekari gure inkontzientean. Errekarik gabeko lizarra ez da gure lizarra, uraren kontrastea behar du margoan. Baina ez gara kontzienteak izan, edo galdu egin dugu xirriparen arrastoa. Oso bakanak dira urari loturiko irudiak gure kantutegian.
Mila urte igarota Ura bere bidean. Gipuzkoarrok sartu dira Gazteluko etxean, Nafarrokin batu dira Beotibarren pelean...
Eta irudi luke zerutik ez dela harria besterik heldu, Arestik zioen hark aurrekari handi bat dauka:
Jausi da zerurean arria, aurkitu dau Lasturren torre barria, Edegi dio almeneari erdia. Lasturrera bear dozu, Milia.
Telesforo Monzon izan zen aurrena, uste dut, euria eta lanbroa aldarrikatzen. Tropikoa arrotz zitzaion, eta herriminak jota Bergara gris bat zuen ments eta aments, neguko giroa beharresten zuen, dolutzen zuen. Baina euriari eta errekari eta lanbroari biluztasunezko indar sinbolikoa eman ziona Bitoriano Gandiaga izan genuen. Ondoren heldu zitzaizkigun Mikel Lasaren euriaren tristea tamarizetan eta gure bazterrak ederragotzen dizkigun Hartzabalen lanbroa. Mikel Arregik Euskal Herriko lanbroa gazte baten malkoarekin errimatu du, Itxaro Bordak euripeko lantua kantatu du maitearen bila gure karriketako maiatz ederretan, Jose Luis Otamendi maitasuna euri tanta bezain eder eta iheskorrra dela gaztigatua da, Patziku Perurenak uraren soinua gau ilunean entzuten irakatsi digu, eta Jose Angel Irigarayk aitorpen sotil eta hunkigarri hau du egina:
nik ez dakit zer bustitzen zautan euri zara-zara ari duenean
Erronkari, Aiezkoa, Baztan... erreferentzia zehatzak ditu Angel Irigarayren poemagintzak. Aipamen horiek esangura jasoago baten funtzioa dute ordea, hizkuntzaren galera gogoratzeko dira, edo suntsipen historikoa, edo nahikari galdua. Nafartasuna definitzeko bermako handi bat irizten diot nik horri. Nafartasuna ardatz bertikalean ere ulertu behar da. Mitologia (Ortzi, Mari...), folklorea (Miel-Otxin, ur goienaren erritoa...), gertakari eta pertsonaia historikoak (Amaiur, Gaxeneko Inesa...) deitzen ditu Irigarayk, izate ukatu baten hondarrak biltzen dizkigu kantu liriko batean. Historia ihauteri dela diosku, ez ginena izan garelako, eta ginena galdu dugulako. Poeta ez da hala ere oroitzapenen gatibu, natura historian paratzen duen bezala kokatzen du historia orainean. Jose Angel Irigarayren poemak gure izatearen oroititzak dira, bai, baina etorkizunari buruz egiten du autoreak hasperen. Bere obran nostalgiak ez du gibelera jotzen. Gure herria "edozein haizeren menpeko" nahi ez duenaren mindura du. Horixe da nafartasuna, arrangura existentzial-kolektibo bat, erresuma baten hondamendian eta erresistentzian islatzen den gure itolarri historikoa. Lauaxetak landu zuen balada historiko ederrik, baina historiaren interpretazio abertzale ofizial batetik, molde epiko-tragiko batean. Hondamendiaren kontzientziari bere kexamendu pertsonala eransten dio Irigarayk, esan liteke poeta barne exilio batean bizi dela, Piarres Topet Gaztalondo Handian bezain arrotz, toponimoen eta izenen eta iragan sasoien aipu ugariek ausentzia handi bat salatzen dute noski. Poetak hautematen duen hustasun horrek bihurtzen du oroitzapena saudade. Nafartasuna, gure saudade nazionala da. Verlaine-ren unhadurak badu zertako bat hemen. Bertako urruntasunak ematen duen herrieria da.
Aiezkoako mendietan Auñamendiren magalean Iratiko oihanaren itzalean bihotzaren erdian euri, elur eta laino laino guztien artean zegoen eta dago bakardadean isilean, lo Orbaizetako ola Orbaizetako fabrikaren hondarra oroitzapena, aunitz kostata mendi pare baten ordainez mendez mendeko sua bizirik eusteko biziagorik uzteko su zahar berpizte berri ola zaharraren tokian sortu zen berria, han oihan eta laino Xangoaren altzoan ur eta zur su eta harri lurrean sakonki errotua ingurumariari ohi ez bezala itsatsia han lerden eta eder lantoki berezia, su eta ur atzo eta gaur bizitzaren bi habe Orbaizetako olaren zutabe, ur garbia tegiak, sutegiak eta lau labe, gure industrigintzaren egunsentian itxaropenezko amets eta atsekabe
(...)
Orbaizetako ola atzoko nahiaren hondar bizia labeetan su itzalia gure bihotzetan sukarra, bitartean ura bere bidetik Xangoa beti jauzika ezker-eskuin olaren bihotz harriztatua gure nahiaren oinarria fereka eta kanta bitartean gure oroitzapenaren ametsak uraren xingolaz dira jaunzten eta Iratiko oihanean barna desleitzen bizitzen hiltzen, Orbaizetako ola gure amets harriztatua itxaropen urtua hor zaude zu zara mendien erdian euri, elur eta laino gure haragi urratuaren hondar hil eta bizia, Orbaizetako ola zahar eta berria gure izatearen oroitarria.
Euriak, elurrak, lainoak eta oro har uraren forma guztiek leit-motiv baten funtzioa daukate Irigarayren obran, batzuetan gordeago eta besteetan ageriago azaltzen zaiguna:
izan nahi nuke ilargi eta iduzki euri, elur eta laino ortzimugatik ilunabarrera jauzika aritzeko,
izan nahi nuke mendi, ibar zelai, zuhazti eta harkaitz itsaso, erreka, ibai gure lur osoa izan ahal izateko
"Euria ari zuen nire klitori gainean" dio beraz Miren Agur Meabek. Euri horrek bide luzea egin behar izan du emakumezkoen harrotasuna eta gizonezkoontzako bereziki arrak garen gizonezkoontzako paraje mitiko bezain misteriosa den horretara iritsi ahal izateko. Emakumearen ahotsa, izan ere, itzalia genuen Erdia Araoaz geroztik. Etxepareren faboreak geneuzkan, eta Oihenarteren ganbera-joko sasilibertinoak, eta Etxahunen aiherkundea. Gero, gure poesia modernoan, emakumea aberriaren gaietarik bat baino ez zen izan, eta Lauaxetaren "molde frantseseko" zenbait poematan salbu, familiaren euskarri eta kristautasunaren eredu zelako genuen gizonezko zein emakumezkoen kantagai, Miranderen amoranteek hori bera frogatu besterik ez dute egiten: apologetika batean geunden. Ezerk ez zion balio emakumeari, artean egindakotik. Dena zeukalako zerotik eraiki beharra dugu Amaia Lasaren poesia fundazionala, laudorio faltsu guztien dekoratua suntsitzeko behar zen aurreneko mailukada. Estonatzeko maneran enplegatzen baitugu espiritia gortearen egiteko, "bihotz" aipatzen genuen etengabe, eta zenbatenaz eztikiago ahoskatu "bihotz", hanbatenaz hipokritago ageri izan gara. Amaia Lasa da gure literaturaren lehen emakumea, berak dakarrelako lehenengoz emakumea gure letretara. Prima da poetetan.
Nereak ez diren lurralde hauetatik ihes egin nahi nuke.
Nereak ez diren ur hauek alde batera utzi egin behar ditut
Haitz sendoaren biribiltasunean nire bizitzaren hitza lortu nahi nuke
Biribiltasunean sendotasunean haitzaren gainean a e i o u berri bat esan nahi nuke.
Maitasuna oso herabe kantatu izan genuen, haragiaren poztasunetik urrun, ahalke bagina bezala geure frustrazioa aitortzeko; emakumeak iraultza bat ekarri zuen maitasunaren aldarrian, sexuaren obsesioa estaltzen zuten era guztietako sentimentalkeriei, hain zuzen, zinezko bihotza kontrajarri zielako. Gure uzkurtasunean puzeletarik pailardetara genbiltzan, platonismotik gordinkeriara, eta Amaia Lasak gordintasuna dakar, lotsarik gabe ematen dizkigulako aditzera bere sentimenduak, apaindurarik gabe, errubakotasun ederrean:
Ni, zuekin, denokin oheratuko nintzateke.
Munduko udazken guztietan izango nintzateke ikusirik nola berdea urrearen antzo gorritzen den.
Ni, uhin gainean uhin handiaren apar artean herioaren beldurrik gabe izango nintzateke.
Ni, airean nire herriko karrika artean igeri ibiliko nintzateke.
Ordez, gauza horiek hala ez diren bitartean,
Berarekin oheratzen naiz.
Herri txiki batean bizi naiz. Itsasoa bare dagoenean igeri egiten dut.
Karrika arteko haizea arnasa hartzeko erabiltzen dut.
Izpirituak ametsaren zentzua gal ez dezan.
Ez direnak direino.
Ni marmokaren beso urdin artean urrunduko naiz.
Izango dena izatera heldu artio.
Osagarri gutxirekin moldatzen du poema Lasak, aski ditu marra bakar batzuk giroa sortzeko eta mezua igortzeko, anekdota sekuentziatu behar izan gabe. Iruditeria xume eta konstante horren bidez lurra, haizea, kaioa eta itsasoa, askatasunaren sinbolo nagusia berau oso sinesgarri egiten zaigun giro teluriko batean biltzen gaitu, baliabideen ekonomiak eta tonuaren apaltasun fierrak gizarteak kondenatua daukan zokotik ariko balitz bezalaxe entzunarazten digutelako poetaren hitza. Eta askatasun egarri handi bat digu ematen lanbroaren presentzia horrek, itsasoaren marruma horrek, kaioen hegada horrek. Amaia Lasak estreinakoz margoturiko mundu horrek ekarri du geroko emakumearen literaturaren euritea.
Zein hots ezti, dena den? Nongo isiltasuna? Udaberri kutunaz soilki oihartzuna dantzugu hain urruna! Kiskalerrietan, gorroto-erauntsiak odol-bisutsetan
ankerki baiterauntsa kale-bazterretan, gure Lizardi guren, lizar oro ketan, pago pertxentak ere negu luzeegi honen hozmin garratzez intziri latz dagi.
Nork lekuskez ikusi begirada aratzez mendi-muino gardenak, argizko dardarak baso-itzal yaukaletan, izar guri izarak
euskal ortzi ilunetan! Lokamuts-ikarak herio-zantzu gaizto! iraupen-adorez bizi berrizko amets bihur ahal balitez!
Soneto honek argiro erakusten duen bezala, lanketa formal handiaren azpitik poesiarekiko harremanen ondorio izatea da, neurri batean, Joxe Austin Arrietak eskaini digun poesia berezi egiten duena. Tituluek adierazten duten bezala ("neurtitz neurgabeak" / "bertso-paper printzatuak" / "graffitien ganbara"...), Arrietak jarrera apal bat hartzen du bere liburuak aurkeztean, poesia ideal baten arrastoan balebil bezala edo uzkur bailitzan eredu gorentzat dauzkanen alderako. Juan Mari Lekuonak esana du poesiari egiten dion omenaldia ere badela, autore honen jardun poetikoa. Arrietaren poesiak oihartzun asko dakartza, baina ez asmo kultista batean. Poeta honen inter-testualitateari ezin zehazkiago zeritzon Lekuonak berak "intra-literatura", testu berrian txertatzen dituelako bere tradiziotik, herritik nahiz kultutik, jasotako edertasunak. Esan liteke klitxe literarioak sortu nahi dituela, unibertsal egin nahi dituela gure poeta zaharrak, poemaren beraren gorputzera ekartzen dizkie aipuak, beti ere bereak ez dituela ulertzeko moduan. "Verlaine bezain" nahi ditu gure poeta guztiak. Azken liburuan, bestalde, omenaldi hori poeta garaikideetara zabaldu du nabarmen. Poesiaren poesia ote dugu hau? Ez noski. Omenaldi hori gomita da, erakustegi, kitzikagarri. Ez besterik. Gure ondarearen barruan kokatzen da poeta, haren zordun deklaratzen da, eta ahalegina egiten du euskal literatura mundu erreferentzial baliagarri bat izan dadin. Poesia funtzional bat proposatzen ote zaigu orduan? Are gutxiago. Poetak ezagun du boztario hartzen duela besteen testuetan idazle gutxik duten eskuzabaltasunez aitortua eta nahi lukeela irakurleak ere plazer hori hartzea, ari dezala poesia gure bihotzean, amodiorako bezala desamodiorako. Eta ikus ezazue uraren forma desberdinek nola bideratzen duten poetaren minbera:
Udazken-hats epela hosto ihartuen dantza hego-haizeak dakar maite galduen arantza.
Hiria kaio lotia da begi-ninian zait pausatu: nahi nuke zure oroipena uxatu.
Ibaia txalupa motela itsasora doa nagiki: maitasun-uhinen galdean nabilki.
Zubia dut orain igaro ertz bata urrunean utziz: urmael umelak betiko ahantziz. Euriak emaro busti nau ur bizi berria dakarkit: zubiaz bestalde hain urrun zakuskit!
Ez da Joxean Muñoz euriak sor dezakeen sentimendu mota andanari soraio, baina bere poesia oso da berezia, urrundu egiten da berehalako interpretaziotik, hotza dela ematen du. Badu experimentaletik urteetan liburuen ahantzokian egon den obra honek, Parentesiak (etabar), ez ordea errazkeriatik edo espantutik. Konposizio grafikoak ez du ia garrantzirik testuan, eskaintzen zaizkigun elementuen hautaketa arduratuan oinarritzen da Muñozen xede estetikoa. Bere kollageak ez dira kaligramak, errealitatearen uneak baizik. Garrantzia handia du beraz poesia honetan ikuspuntuak. Irakurketara interpretatibo batera behartzen gaitu autoreak, baina ez irudien ilunean edo gakoen zailean zorabiatu nahi gintuzkeelako, Muñozen poesia ezin gardenagoa da proposamen plastikoetan, hautu zehatz baina nahitara eztabaidagarri baten emaitza denez. Nik esanen nuke euriaren tanta hauek ate-jotze etsitu bat (adiera zabalenean) irudikatzen dutela, baina ez naiz segur:
Euriak arratsaren forma dauka hartua euriak ekaitzaren testigutza tk arratsak beratutako kristalean lau lizar lehertzen tk gauaren lehen zantzuen kontra lurrindutako ispiluaren kolorez & hilargiaren ahurpean lau lizar tk tk & kristalaren kontra gaua da (eta orduan umildu egingo ziren zilarrezko landareak atarian) nola tk tk tk ni ekaitzek beti baitute remiteren bat zilarrak arratsak atertzen duenean umildutako leihoen kolorea bezala tk tk & euriak kristala bezala ni eta bezala zu.
Proposamen honek, zer esanik ez, konplexutasuna dakar, itxuraz hotza den eraikuntza horren oinarrian autorearen nia baitabil bere burua problematizatzen. Hemen ez dago pose estetikorik, poxelu egiten diotelako hitzek Muñozi da Muñozen poemagintza hain berea. Eta horregatik, poetak guk baino adiago entzunak dituelako bi mila berset dolorusik, lortzen du poesiaren paradoxa! hitzez baino ezin adieraz zitekeen edertasun mikatza, abanguarda diskretu eta imitagaitzean: euriaren harrabotsa ez da deus poetaren nitasuna gabe. Apal ageri zaigu ordea Muñoz, egilea ohar bat da poeman, eta poema munduari (maitasunari) egiten zaion (orri-oineko) oharra da.
landare perenneek lehengo lurra badute ere (:obalo bat adokinatuz egindako zirkulo baten erdian:) loreek alaituko duten kolore armonia basikoak berdin badirau ere (banda hori batez, eta kolore berdea) adokinatu grisen mugapeko zirkuloaren erdian palmondoari ukatu egin diote negua: alanbre batez bildua berotasun printzarik ttipiena ere bizitzeko premiazkoa duen epeltasunaren apurrik ere gal ez dezan euriari eta enbatari laino bioletaren atzetik sortu den ekaitzaren indarrari haize reptante honen malenkonia eta tristurari (euriari, euriari) ukatua, alanbre batez epeltasun grado bakoitzaren angustiari lotua (adokinatuen erdian: kresalak loreak baldintzatzen dituen lur adokinatuaren erdian:) landare perenneek lehengo kolore armoniari ajolagabeki eusten dioten bitartean.
Paul Valeryk deklaratu zuen euria ari duela esateko, euria ari duela idaztea dukegula onena. Eta ondoren, zozotzat har ez zezaten: "Nontik nahi den, poetaren helburua ez da eta ezin du izan euria ari duela jakinaraztea." Esatearen eta adieraztearen arteko aldea markatu nahi zuen Itsas hilerria-ren sortzaileak. Zer garrantzia dauka zinez euria ari duen edo ez Verlaine-ren poeman? Nik uste dut poetaren sentimendu horrek, unhadura malenkoniatsu horrek behar duen giroa sortzeko dakarrela euria poetak. Eta tristetasunari lotu izan zaio geroztik euria. Topiko horren kontra borrokatu behar izan dute gure poeta garaikideek, eta hala gerta liteke euriak berak sortzea, eta euri fisikoaren esperientzia hurbilak, poema:
Atertu du euria. Haizea jabaldu da. Lurra arnasa hartzen hasi. Ikara dira akaziak, Besoak zeruari kolpeka. Txirritak kantatzen Sagar-hostoak babes. Hilerrira jotzen duen Leihoa irekitzen dut. Erre-usaina dator handik, Hezur eta ile kiskaliek Busti egin dute giroa. Auschwitz datorkit oroimenera, Euriaren ondorengo Edozein egunetan.
Eta berdin gertatuko zaio hurrengo batean zabaltzen duen leihoak ez baldin badu hilerri batera ematen ere, esan genezake hori dela gutxienekoa, poetak nonahiko eta noiznahiko egin du sentimendu hori, euriaren ondorengo edozein egunetan adituko du adituko dugu erre usaina. Sentimendu hau oso pertsonala da, zer duda egin, baina badu hedadura unibertsal bat, oroimen historikoan duenez oinarri. Felipe Juaristiren poemek duten oreka miresgarri hau atezuan lortua da beti, "bizi-pozaren eta bizi-minaren artean", poetak berak aitortua duenez. Bere lehen poemetan, esaterako, maitearen urruntasunak behartzen du memoriaren eraikitzera, eta poetak zenbaitetan ageri duen etsi-planta antidoto salbagarri antzeko bat da funtsean, sobera zoritxarreko izan ez gaitezen baliatzen duen zuhurtzia, derrota askoren lekukotasun atzarria. Jakinaren gainean jarri nahi baikaitu tristetasun horrek. Poeta giro ilun batean ageri baldin bazaigu, izan ere, ez da gexo dagoelako, egunerokotasunaren logika antipoetikoa delako baizik. Eta atertutakoan hunkitzen da poeta, ez dezagun ahantz. Antipoetikoa antihumano bezala.
Nire bihotzaren geografia mugatuan Hegan dagite kurriloek urrian, Haize-argi egarriz urrunera, Zaldiak goizalban, ibaiak lasterka, Kukua inoren habian kantari, Huntza haritzean bildurik eta lo.
Ametsa beti gorago mendiak baino. Pentsamendu kulunkariak, oinazeetan hezeak. Zuhaitz sustraiak zeruaren behatzak. Itsasoa, esku zaurituekin ate joka. Gu gara ni guztiek sortutako enborra. Zutik basoan, itzalaren firfira atzetik.
Klasikotasuna ez da bakarrik antzinatea, handiaren handiz zama zanpagarri gerta litekeen tradizio hori. Inoizko eta inongo maisulanek eduki ohi duten erritmoaren gozoa, apainduren egokia, esatearen zehatza... hitz batean, oreka esaten dioguna daukan poema oro sartzen da klasikotasunean. Ezaugarri horietan definitzen da Felipe Juaristiren poesia ere: inspirazio kultuak jotzen du, baina ez da kultista; dotorezia dauka, baina ez da formalista; badu ikuspegi filosofikotik, baina ez da kontzeptuala; eta sentimentala ez bada ere, hain gutxi dugu zurruna... Karrankarik egiten ez duen poesia dugu berea, inteligentziaren eta sentiberatasunaren arteko oreka zail horixe da Felipe Juaristiren poesia, jarrai dezagun bere Teoriaren teoria dastatzen:
Nire hezurrezko xirulak jotzen du, Aspaldiko paisaietako oroitza ekarriz, Kolore-usain ezkutatuen sinfonia. Eguzki ahula mendebaletik jaiotzen. Hitz itsuak, soinu gorrak, gau lezeak. Kobrezko emakumeak gatza ezpainetan.
Denok gara bat espazioan eta denboran. Eta gutako norbait joaten denean Zerbait ezereztatzen da besteen baitan, Isiltasuna sakonduz, tristezia sakabanatuz. Lorerik txikienak apaintzen baitu baratzea, Txoririk arinenak kantatzen denontzat. Gure baitan dago dena eta ez dena. Itsasoa eta lehorra, ura eta sua, Haurtzaroko euri atergabeak, Gariaren antzera gorritu diren urteak, Negu minetan, uda sargorietan, Betikotasunaren hodei ustean galdurik.
Gu gara ni guztien lurralde emankorra, Zerbait hiltzen du ihes egiten duenak, Gu guztiona ere badena, izan dena. Gure baitan baitaude besteak. Horiek desagertzen direnean, Orduantxe geratzen gara bakarrik.
Gure baitan itxirik eta so, inora ezin. Niaren kartzela hauskor izotzezkoan.
Poeta batzuek joate batean idazten dute, urak eramanak bezala, irudietan oinarrituriko argudioak darabiltzatela, Juaristik poema honetan egin duen bezala. Omar Nabarrok berriz atzartasun handi batean idazten du, eta sekulan ez dago sortzen dituen mundu poetikoetarik kanpo, "hiritartasunean" bizi du poesia. Idazketa konprometitua dugu hau, hitzaren zentzurik ederrenean. Poema intimistenetan ere, Bilboren presentzia handi bat sumatzen da, azpiz, Nabarrorenean, eta ez bakarrik jokaleku kaletar-industrial gisa. Burdineta gaitz bat da Bilbo, labe garaien eta kartzelaren arteko hibridoa, eta itxitura horren barruan zabaltzen dira bihotza sagar mikatz bihurtzen duten desarrazoiak, poetak "tristuradiak" esaten dien horiek. Bilbo ez baita paisaia hutsa, gizakien topaleku ere bada, maitasunezko istripuen ibilbidea eta porrot kolektiboen kontzientzia. Oroimen horretarik idazten du Omar Nabarrok gure historia salbatu nahian, askatasuna defendatu nahi zuen Burdineta bat ere ukan baitzuen noizbait Bilbo honek.
Autobiografia Burdinezko harietan behera linburtzen diren euri ttanttak baino anonimoago, espaloi desertuak ibili gaueko itzaletan itzal, odola ardoz nahastuta ibai marroian behera plastikozko gauzakietan arimaren ispiluak kausituz San Antongo zubia izu ororen frontera Bilbao la Vieja ijituak PESA tabernak Urazurrutia Zamakola ladriluzko tristuradiak eztul gaisotien gordeleku. Beste ibarrean Eusko Trenbideak Bizkai barruko sabeleraino eta oroimenean ernegu txori ilunak logura hordia zarraztatzen
Gure historia modernoaren pairatzaile dugu poeta hau, inozentzia, hemen, orain, krimen bat balitz bezala. Baina, zorionez, ezin izan du ito barruan daraman lirikoa, badaki irudia argudio izan litekeela. Bai baitu Omar Nabarroren poesiak historikotasunaz barnagoko elementu bat, hiriaren gogortasun fisiko eta espiritualari kontrajartzen zaiona: ura, euria, itsasoa, likidotasuna. Kresal egarri bizi da poeta, esan genezake Bilboren presentziaren azpian Mundakaren presentzia dagoela, naturak erakartzen duela beti. Han-hemenka ageri dituen tanta, euri, itsas txori, marea, uhin ugariek ordezkatzen duten isuritasun horretan egin nahi du bat Nabarrok, horretan urtu. Itsasoaren baretasuna behar hori, euriaren jauste berean joan nahi hori, absolutuaren bilaketa da, nire iritzian. Gogorra eta malgua, konkretua eta abstraktua, historia eta betikotasuna, epika eta lirika ezinegon bortitzenean bizi dira Omar Nabarroren poesian.
Euria eta biok elkarregaz berbetan; Euria jausi eta jausi Eta ni Jausten eta jausten Sekula be jausten amaitu barik Jausten eta Jausten Bonberoak etorri dira punteoaren puntan puntako notak Gorpu suizidatuaren Gizartearentzat berreskuratzeko bateria bakarraldia Oraintxe hasten da Benetako historia Hau bluesa da Ni jausten Eta jausten noa Euriagaz berbetan Zeuok amaitu behar duzue kanta Ni jausten eta jausten Noa eta
Garai berean, urte berean, Omar Nabarroren mundutik aski urrun, urtu-nahi berean ageri zaigu Bitoriano Gandiaga:
Iturritik irten eta maldan behera nolabait dihoan ur-hari apala naizela dirudit inondikan ere.
Uraren galtzeko arriskuak zenbat diraukeenik inork inolaz ez daki, asma-ezin hainbat dira izan ere.
Baina azken batean gal daitekeen ura ez da desegiten. Baina nik ez dakit uraren antzeko guztiz naizen ere.
Ez dauka ezer prosaikotik ezta poema berariaz xikintzen duenean ere Pako Aristiren poemagintzak, baina poeta honek daukan kongruentziaren sena, prosan luze jardun izanak ematen duena da. Bere poesian ez dago beharrezko ez den edergailurik, nekez isuriko zaio estereotipo likidorik, barkatu, lirikorik, hitz bakoitza da pertinentea. Hainbesteraino, non poemaren tituluak berak testuaren barne motibo bezala jokatzen duen. Poema dekoratu minimoz jantzi behar den jokalekua da. Pako Aristiren poesian, izan ere, akzioak dauka garrantzia, pertsonaien ibiliek eta esanek. Poeta oso kontzientea da idazten duenaz, eta ardura honek kokapen bereziak hartzera behartzen du batzuetan, tabernako mahai edo gabon arbolako bonbila bilakatuz. Izugarri zaintzen du ikuspuntua Aristik, garrantzi handia ematen dio kamerak hartu behar duen angeluari: bere poemek gidoiak dirudite, ipuintxoak, filme laburrak balira bezala irakurtzen ditugu. Zergatik diren poesia eta ez prosa, zaila da teknikoki zehazten, baina oso erraza da esaten: autoreak badaki lilura sortzen, magia dauka.
Oskarbia eta Zohardia hitzen artean ba al dago harremanik? Bai, sinonimoak dira, baina giza egoera ezberdinei erantzuten diete. Zohardia da arrantzale zelarik Gran Soleko mareen errosarioan osasuna galdu eta, orain, Pariseko kaleetan, kartoizko ardoarekin hezur-muinak berotu eta goseak uxatzen dituen eskale zuberotarraren ohea; oskarbia da Donostiako bikote euskaltzale eta argiak Deustun karrera bana bukatu eta, Liernin ezkondu ondoren, Pariseko ezkon ibilaldian hoteleko ohearen abaroa utzi eta egunpasa ateratzeko behar duena.
Esan dizuet Pako Aristik arta bereziaz aukeratzen dituela tituluak, sorkuntzaren zati bezala dauka lan hori. Irakurri dugun poemak, esaterako, ezin izen egokiagoa dauka, poemaren ironia areagotzeaz gainera trufa jator bat egiten diona gure kontsensu nazionalari: Hizkuntz Politika. Anekdota zaintzeak ez du anekdotikoa egiten, beraz, Aristiren poesia. Kontaerak transzenditu egiten du kontatua, eskaintzen zaizkigun estanpek indar berri bat hartzen dute, noiz sinbolikoa, noiz kaustikoa, bizitik idatzira. Intimismoari nolabaiteko bizkar-emate batez, poetak egunerokotasunaren eta arrunkeriaren kritika askatzailea egiten du, geure burua erakusten digu euskaltasunaren jatorkerian, baserri munduaren kaletartasuna erakusten du, paradoxak biltzen ditu... Iritziak emateko duen ausardiak korronteaz bestera kokatzen dute Pako Aristi, kritika soziala egiten digunean ez-ofizialtasunaren ofizialtasuna jartzen baitu kolokan bere umorerako jaidurak. Urruntze horrek egiten du hain berezko eta beharrezkoa poesia hau. Eta baita poema guztiak lotzen dituen hari existentzial mehe batek ere, entzun ezazue poema honen azpian sumatzen ahal den tristetasun bustia:
Erauntsia den bakoitzean auzoko emakume bat leihora ateratzen da euria ikustera. Badirudi munduak ez diola ardura euriak paisaia malenkoniaz zipristintzen duenean ez bada. Guztiari bizkarra emanda bezala bizi da. Horren froga haizeak eramandako telebistaren antena: hutsune bat hara nora jaurtitzen baitute antena enparatuek auzoetxeetatik ostutako bakardadea. Festa egunetako musikak ez du iratzartzen ahal bere begi ninietan lokarturik zetzan ostadarra. Badaki ogia egiten, badaki orduak harilkatzen gauaren etorreran babesgarri zaizkion artilezko kaltzetak bailiran. Ezpainetatik erori eta bularra erregadiatzen dion ardoaz egiten du amets. Baina erauntsia den bakoitzean leihora ateratzen da: hori du bere ahulaldia, euria baita iraganak hitz egiteko behiala aukeratu zuen hizkuntza.
Gure poetei esker, iraganak hitz egiteko aukeratu zuen hizkuntza da euria, zohardia eta oskarbia probokatzen duen politika, maldan behera doan hari horretan urtzen gaituena, jaustearen bluesa, haurtzaroaren eta Auschwitzen akordua, presoari (barkatu, Joxean, palmondoari) ukatzen zaion gozoa, gu sobera negarti jar ez gaitezen leihoan malkoa idazten duena, amodio galduen kontsolagarria, maitaleen loaren babeslea, zergatik ez dakigula maite dugun hori, heriotzatik urruntzen gaituena, a e i o u berri baten bataioa, gure hizkuntzaren kontzientziaren ekarlea, ez dakigun eta ez daukagun zerbait bustitzen diguna... Zuñi bere kopadüra hobe beitzaio üdüri, hori dena dira euria, erreka, itsasoa. Hori dena eta, bistan da, guztion klitoriaren benedikatzailea. Atertu dut.
© Koldo Izagirre |
